اهداف تشکیل اتحادیه خلیج‌فارس؛ آیا شورای همکاری فرو می پاشد؟

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل-فرزاد فرهادی: شورای همکاری خلیج فارس از شش کشور عربستان، بحرین، کویت، عمان، قطر و امارات متحده عربی در سال ۱۹۸۱ تاسیس شد. این شورا همانند دیگر مجامع عربی هیچ گاه مواضع موثری نداشته است.

کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از نظر فرهنگی و مذهبی اشتراکات زیادی با هم دارند و اکثر جمعیت آنها (به استثنای بحرین)، سنی مذهب هستند. از نظر اقتصادی درآمد اکثر کشورهای جنوب خلیج فارس از صادرات انرژی تأمین می‌شود. از نظر نظام سیاسی نیز این کشورها دارای دولتهایی اقتدارگرا و تحت حکومت خاندان‌های مختلف هستند. حاکمیت خاندان آل سعود در عربستان سعودی، آل ثانی در قطر، آل خلیفه در بحرین، آل صباح در کویت و آل نهیان و آل مکتوم در امارات متحده عربی و آل بوسعید در عمان، حاکی از تداوم رژیم‌های مبتنی بر مشروعیت سنتی و قبیله‌ای در این کشورهاست. از نظر امنیتی نیز وابستگی گسترده این کشورها به قدرت‌های غربی به ‌ویژه ایالات متحده آمریکا، در جهت تداوم بقاء ویژگی مشترک کشورهای جنوب خلیج فارس محسوس است.

این کشورها همواره به دنبال ایجاد سیاست های واحدی در زمینه اقتصادی و امنیتی بوده اند این کشورها همواره به دنبال ایجاد سیاست های واحدی در زمینه اقتصادی و امنیتی بوده اند و تشکیل نیروی نظامی مشترک سپر جزیره برای حمایت از آنچه ثبات و امنیت این کشورها خوانده می شود صورت گرفت. عربستان سعودی که همواره در تصمیمات این شورا تاثیر گذار است سیاست های آن را مطابق دلخواه خود پیش برده است.

در این میان عربستان به دنبال این است که روند به اصطلاح همکاری به اتحاد تبدیل شود و در واقع نوعی اتحادیه ایجاد شود موضوعی که با مخالفت عمانی ها روبرو شده است. عمانی ها اعلام کرده اند که مانع از پیدایش اتحادیه نمی شوند اما وارد این اتحادیه هم نخواهند شد.

سلطان نشین عمان هنگامی که ملک عبدالله در نشست سال ۲۰۱۱ ریاض موضوع انتقال شورا از همکاری به اتحادیه و ضروری بودن آن را مطرح کرد به مخالفت با آن برخاست و مقامات این کشور اعلام کردند که ملت و رهبران عمان نمی پذیرند که در تشکل بزرگتر ذوب شوند.

در زمینه ارز یکسان و سیاست مالی شورای همکاری نیز عمانی ها به مخالفت پرداختند. از سویی عدم مشارکت سلطان عمان در نشست هایی که پس از سال ۲۰۰۸ برگزار شد حکایت از نارضایتی عمان از سیاست های انحصارطلبانه برخی از اعضای شورای همکاری دارد.

فرضیه هایی که مطرح می شود عبارتند از؛ اینکه عمان به منظور رهایی از فشار دیگر اعضا به ویژه سعودی ها از این شورا خارج شود و یا اینکه شورا و به ویژه اعضای پرنفوذ همانند عربستان تلاش خواهند که روند اوضاع را به سمت و سویی سوق دهند که عمان را از جمع این کشورها طرد کنند و فرصیه سوم اینکه عمانی ها به سلطه طلبی و انحصارطلبی برخی اعضای شورای همکاری تن دهند و همسو با سیاست های آنها حرکت کنند.

به طور خلاصه عدم انسجام سیاست های عمان با شورای همکاری را می توان در موارد زیر بیان کرد:

-مخالفت مسقط با پیشنهاد سعودی ها برای تبدیل شورای همکاری خلیج فارس به اتحادیه کشورهای خلیج فارس و تهدید به خروج از شورا در صورتی که دیگر اعضا حامی طرح ریاض در این زمینه باشند.

- مواضع عمان و روابط آن با ایران و خشم برخی کشورهای شورای همکاری در این زمینه.

-مواضع سلطان نشین عمان در قبال جنگ عربستان ضد یمن.

-عمان خود را از جنگ یمن و سوریه دور نگه داشته است و روابط قوی با ایران دارد و سفارتش در دمشق باز است و میزبان گفتگوها در زمینه پرونده هسته ای ایران شده است؛ موضوعی که به مذاق عربستان به عنوان عضو پرنفوذ شورای همکاری خلیج فارس خوش نمی آید.

سلطان نشین عمان سیاست منحصر به فرد در پیش گرفته است و فهرست سیاه و قرمز ندارد سلطان نشین عمان سیاست منحصر به فرد در پیش گرفته است و فهرست سیاه و قرمز ندارد و درهای این کشور را به روی احدی نمی بندد و برگزاری نمایشگاه کتاب در مسقط و استقبال از همه طرفها در آن گواه این سیاست بی طرفی مقامات عمانی است.

عمان به دنبال هویت مستقل برای خود است. از سده ۱۷ میلادی عمان دارای پادشاهی خودکفا بوده است. در سده ۱۹ میلادی این کشور در اوج قدرت خود بوده است. با کاهش قدرت در سده بیستم میلادی این کشور تحت تاثیر و نفوذ گسترده پادشاهی بریتانیای کبیر قرار گرفت اما هیچگاه به شکل رسمی بخشی از آن نگردید. عمان پیوند گسترده نظامی و سیاسی با ایالات متحده آمریکا و بریطانیا دارد ولی سیاست خارجی آزادانه ای درپیش می‌گیرد. فرمانروایی این کشور پادشاهی بی چون و چراست اما پارلمان نیز نقش قانون گذاری و بازرسی اندکی دارد. عمانی ها تمایلی برای ورد به جنگها و ائتلاف بندی های بی حاصل ندارند.

در این میان برخی تحلیلگران براین باورند که سلطان نشین عمان به طور تدریجی به دنبال کمرنگ کردن نقش خود در شورای همکاری بدون اینکه از آن خارج شود، است تا فعالیت های خود را در آن کم کند و میزان تعهد به سیاست های آن را به حداقل برساند تا بتواند در روند همکاری با همه کشورهای منطقه رویکرد آزادتری در پیش بگیرد. عدم مشارکت در ائتلاف ضد یمن و ائتلاف تحت رهبری آمریکا در سوریه و عراق گواه این مدعاست.

 سیاست عمانی ها در قبال حوادث منطقه خلیج فارس و منطقه را می توان به نوعی پراگماتیسم آرام تعبیر کرد سیاست عمانی ها در قبال حوادث منطقه خلیج فارس و منطقه را می توان به نوعی پراگماتیسم آرام تعبیر کرد. زمانی که شورای همکاری موضع آشکار در برخی پرونده ها اتخاذ کرده است اما مسقط سیاست سکوت و آرامش در موضع را ایفا کرده است و با همه طرفها به گونه ای روابط خود را حفظ کرده است. برعکس دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس که در جنگ رژیم بعث عراق ضد ایران، جانب عراق را گرفتند؛ عمان به طوری حد وسط را رعایت کرد و روابط خود با ایران و عراق را به یک شکل پیش برد. در جنگ عراق ضد کویت نیز عمان در صف بندی مستقیم ضد عراق شرکت نکرد.

پس از حوادث سال ۲۰۱۱ در برخی کشورهای عربی نیز عمان همانند اعضای شورای همکاری خلیج فارس روابط خود را با نظام سوریه قطع نکرد و به طور یکسان با بشار اسد و مخالفان تعامل کرد. هم از وزیر خارجه سوریه میزبانی کرد و هم از هیئت ائتلاف مخالفان سوری. درباره عدم مشارکت در ائتلاف ضد یمن نیز وزیر خارجه عمان اعلام کرد که کشورش سرزمین صلح است و وارد آن نمی شود.

قدر مسلم این است که سلطان نشین عمان به شورای همکاری و حالت کنونی تمایل دارد و فراتر از آن را نمی پسندد. اتحادیه طبعا التزام ها و تعهدات بیشتری را برای اعضا به دنبال دارد و این با سیاست بی طرفی و پرهیز از کشمکش مسقط همخوانی ندارد.

اما نکته قابل توجه از نگاه تحلیلگران و ناظران امور اینجاست که سعودی ها که رویارویی با ایران را در اولویت های شورای همکاری خلیج فارس قرار داده اند و نیز سیاست های سعودی ها در قبال حوادث منطقه سبب می شود که ریاض در داخل شورای همکاری فشار بیشتری را به عمان وارد کند و به نوعی تلاش کند که یا مسقط را همسو کند یا آن را منزوی کند.

اما اینکه سعودی ها از روند سوق دادن تعاون و همکاری به سوی تکامل و اتحاد می گویند به اعتقاد ناظران امور، با ابهام فراوان روبرو است اینکه سعودی ها از روند سوق دادن تعاون و همکاری به سوی تکامل و اتحاد می گویند به اعتقاد ناظران امور، با ابهام فراوان روبرو است زیرا هم اکنون نیز همکاری قابل وصفی مشاهده نمی شود که بخواهد این روند از همکاری و تعاون به تکامل و اتحاد سوق داده شود و به نوعی شبیه اتحادیه اروپا باشد.

به عبارت دیگر ایده اتحاد کشورهای حوزه خلیج فارس به نوعی ابتدایی و نسنجیده است و مسیر طولانی برای تکامل میان این کشورها وجود دارد. کدام تکامل و انسجام به طور مثال در زمینه اقتصادی وجود دارد؟ طبعا طرح جامع اقتصادی میان این کشورها نیست و هر کشور به طور جداگانه عمل می کند و ارز یکسان این کشورها هم هنوز محقق نشده است.

هنوز در زمینه همکاری نیز بسیاری از توافقات شورای همکاری خلیج فارس عملی نشده است. اختلافات میان اعضای شورای همکاری بر احدی پوشیده نیست. اینکه ملک سلمان در سفر دوره ای خود عمان را نادیده می گیرد به خوبی گواه این اختلافات است. از نگاه تحلیلگران امور، اعضای این شورا در بسیاری از موضوعات دیگر نیز همگونی و همکاری لازم را ندارند و در واقع این شورا فقط نام همکاری را یدک می کشد.

عمان ضرورتی برای ایجاد اتحادیه کشورهای حوزه خلیج فارس نمی بیند زیرا هنوز جزییات آن برایش مبهم است و روند اوضاع مشخص نیست. سیاست عمان در راستای ثبات منطقه است.

به اعتقاد تحلیلگران،در واقع عمان نگاه ثبات و همگرایی را به اتحادیه نامعلوم ترجیح می دهدبه اعتقاد تحلیلگران، در واقع عمان نگاه ثبات و همگرایی را به اتحادیه نامعلوم ترجیح می دهد. از سویی نباید فراموش کرد که اتحادیه مشابه در میان کشورهای عربی یعنی اتحادیه عرب نتیجه مطلوبی نداشته است.

هدف از اتحادیه خلیج فارس دست یابی به امنیت پایدار، اقتصاد پر رونق، تحکیم پیوندهای آموزشی و علمی و بهداشت و توسعه و در نگاه خوش بینانه تر تبدیل شدن به اقتصاد ششم و رقابت با آمریکا، چین، ژاپن، اتحادیه اروپا و برزیل عنوان شده است. هنوز در بحث امنیتی این شورا به غرب و آمریکا متکی است و در زمینه های اقتصادی نیز همان گونه که گفته شد هر کشوری مسیری جدا را طی می کند و در دوره همکاری نوعی همگرایی وجود ندارد چه برسد که بخواهد اتحادیه تشکیل شود. اجماع لازم برای تشکیل اتحادیه خلیج فارس وجود ندارد.

در این مدت کشورهای شورای همکاری حتی از کشیدن یک خط آهن سراسری ناکام بوده اند. اتحادیه میان این کشورها کار آسانی نیست به ویژه که هر کشوری چشم انداز خاص خود را دارا می باشد.

اقتصاد این کشورها عمدتا متکی به نفت است و بخش غیرنفتی آنها آنقدر پویا نیست که بتواند در برابر پس لرزه های ناشی از کاهش قیمت نفت مقاومت کند. این کشورها در زمینه بازار مشترک و یکپارچگی گمرگی و ارز واحد توفیقی نداشته اند.

کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در تحقق گامهای اجرایی و ملموس ناکام بوده اند و این به عوامل داخلی و خارجی مربوط می شود. در بُعد داخلی؛ هر کشوری مشکلات سیاسی و اقتصادی و ژئو سیاسی خاص خود را دارد و هر کشوری دیدگاه متفاوت از دیگری دارد در زمینه عوامل خارجی نیز موانع زیادی در مسیر آن قرار دارد.

برای ایجاد اتحادیه باید نوعی همسویی کامل میان کشورهای عضو آن وجود داشته باشد که در حال حاضر مشاهده نمی شودبرای ایجاد اتحادیه باید نوعی همسویی کامل میان کشورهای عضو آن وجود داشته باشد که در حال حاضر مشاهده نمی شود. اگر عمان را به کنار بگذاریم کشورهای قطر و کویت و امارات با عربستان و بحرین نگاه یکسانی به منطقه و به ویژه روابط با ایران ندارند.

کویت که از نظر سیاسی و روند دموکراتیک فعال تر است نگران است که اقدامات امنیت جمعی و سیاست های عربستان بر روند جریانهای لیبرال و اسلامی در کویت در صورت ورود به اتحادیه خلیج فارس تاثیر منفی بگذارد.

قطر که درآمد سرانه بیشتری در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس دارد نگران آن است که بخواهد از سرمایه و ثروت خود به نفع کشورهای کم درآمدتر اتحادیه احتمالی صرف نظر کند. موضوعی که در اتحادیه اروپا وجود دارد.

از سویی قطر با گروههای اسلامی مختلفی در منطقه تعامل دارد و بسیاری از اعضای اخوان المسلمین را در کشور خود جای داده است که این با دیدگاه برخی کشورهای دیگر شورای همکاری همخوانی ندارد و در صورت ایجاد اتحادیه خلیج فارس فشارها به قطر برای تغییر سیاست هایش بیشتر می شود.

اماراتی ها به عربستان به عنوان یک رقیب مالی می نگرند حال اگر اتحادیه شکل گیرد وضعیتی متفاوت برای آنها ایجاد می شود.

به عبارت دیگر این سه کشور نگران هیمنه عربستان بر اتحادیه احتمالی هستند.